Ogura Hyakunin Isshu ve Karuta

Japonların Ünlü Şiir Antolojisi Ogura Hyakunin Isshu ve Karuta Kart Oyunu

Ogura Hyakunin Ishuu 13. yüzyıl Kamakura Dönemi’nde ünlü şair ve antolojist Fujiwara no Teika tarafından derlenen, dönemin en ünlü 100 şairinin şiirlerinden oluşan 100 şiirlik bir antolojidir. Aslında general ve şair olan Utsunomiya Yoritsuna’nın Ogura dağındaki yazlık villasının odalarının sürgülü kapılarını süslemek için oluşturulan bu antoloji günümüze kadar ulaşmıştır. Şairlerin 79’u erkek, 21’i ise kadındır. Her şiir 31 hece ve 5 satırdan oluşur. (5+7+5+7+7 şeklinde) Bu ölçüye sahip şiirler Japon edebiyatında “waka” ya da “tenka” olarak adlandırılır. Şiirlerin 43’ü aşk hakkında, 16’sı sonbahar, 6’sı ilkbahar, 4’ü yaz ve 6’sı kış hakkındadır.

Antolojiden örnek olarak 17. şiiri paylaşmak istiyorum. Bu şiir antolojinin en ünlü ve bilinen şiirlerinden biridir. Bu şiiri seçmemin ise 2 nedeni var. Birincisi şiir Chouyaku Hyakuninisshu: Uta Koi adlı animede ilk işlenen şiir. 2. ise Chihayafu animesi ve ana karakter Chihaya adını bu şiirden almış. Şiirin şairi 825-880 tarihleri arası yaşamış Ariwara no Narihara’dır. Narihara anne ve baba tarafından 2 hükümdarın torunu olmasına rağmen sivil hayata daha yakın bir yaşam sürmüştür. Asil soyundan gelmesine rağmen üvey kardeşi Ariwara no Yukihara’nın aksine İnaba valiliği ve kralın emrinde generallik gibi daha mütevazı görevlerde bulunmuştur. Narihara yakışıklılığı ve çapkınlığıyla bilinir. İmparatorun eşi ve imparator Sadaakira’nın annesi Fujiwara no Takaiko ile yasak aşk yaşamıştır. Narihara ünlü 6 Ölümsüz Şair’den birisi olarak kabul edilmektedir. Tarihin ilk romanı olarak kabul edilen ünlü kitap (1021) Genji Monogatari’nin kadın yazarı Murasaki Shikibu’nin bu kitabı yazarken ana karakter Hikaru Genji’yi, Narihara’dan esinlenerek oluşturduğu söylenmektedir. Şiiri paylaşmak gerekirse:

千早ぶる                  Chihayaburu
神代もきかず           Kamiya mo kikazu
龍田川                     Tatsuta gawa
からくれないに         Kara kurenai ni
水くくるとは              Mizu kukuru to wa

“Kadim zamanların heybetli Tanrıları bile Tatsuta Nehri’ndeki kızılı ve altından akıp giden suyu duymamışlar.”

Şiir ilk bakışta sonbaharı ele alıyor gibi gözükse de aslında sanılanın aksine Narihara’nın Yukihara’ya duyduğu aşkı ifade ettiği düşünülmektedir. Narihara, Tatsuta Nehri’ndeki kızıl Akçaağaç yaprakları altında uzanan bu nehir tasviriyle aslında baharın ardından her şeyin solduğu sonbaharda hala sevgilisine duyduğu aşk gibi kırmızı kalan Akçağaç yapraklarını anlatmaktadır. Bu yapraklar tıpkı gizli aşkı gibi suyun altından, gün yüzüne çıkmaktadır.

Şiirlerin tamamının japoncası ve ingilizce tercümesine ulaşmak için buraya tıklayın. Ayrıca şiirler hakkında daha fazla bilgi edinmek, anlamlarını ve öykülerini okumak isterseniz bu bloga ve bu bloga bakabilirsiniz. (Not: Bloglar ingilizcedir.)

Yazının bu bölümünde bu antolojiyi konu alan Chouyaku Hyakuninisshu: Uta Koi adlı animeye de değinmek istiyorum. Anime antolojideki şiirleri, bu şiirlerden de büyük bir önem arz eden aşk şiirlerini ele alıyor. 2012 yapımı 13 bölümlük bu animenin her bölümünde 1 ya da 2 şiirin öyküsü birbirine aşık 2 karakter eşliğinde anlatılıyor. Serinin anlatıcısı Fujiwara no Saide (Fujiwara no Teika) rolünde ünlü seiyuu Kaji Yuki’yi görüyoruz. Seride sık sık karşımıza çıkan çapkın şair Ariwara no Narihira’nın seiyuusu olarak Suwabe Junichi’yi seçmeleri ise mükemmel bir seçim olmuş. Junichi-san’ın etkileyici sesi, muhteşem güzellikteki şiirlerle birleşince ortaya büyüleyici bir dinleti çıkmış.

Animenin alıştığımız anime çizim stilinin dışında, yer yer eski geleneksel Japon resim sanatı Ukiyo-e’yi de anımsatan kendine has, özgün bir tarzı var. Tarihi bir anime olması sizi yanıltmasın. Diyaloglar kesinlikle ağır, anlaşılmaz bir dilde değil.

Aksine günümüze has durumlar eski döneme uyarlanmış ve ortaya mizahi gücü yüksek epey komik ve eğlenceli bir seri çıkmış. Özellikle karuta oyununu Yu-gi-Oh! kart oyununa çevirmeleri, at arabalarıyla formula yarışı yapmaları gibi bir dolu göndermenin bulunduğu filler bölümü izlemesi epey keyifli bir bölümdü.

Çoğu öyküde kadın karakterlerin sarayda kariyer uğruna sevgililerini terk etmeleri de dikkat çeken ayrı bir nokta. Seride anlatılan öyküler öylesine sanatsal ve şairane bir dille resmedilmiş ki pek şiirlerle ilgilenmeyen, romantizmden uzak bir insan olsanız dahi farkına varmadan bu büyüleyici atmosferin sizi çepeçevre sarmasına engel olamıyorsunuz. Bu yüzden eğer Japon şiirleri hakkında daha fazla şey öğrenmek istiyorsanız bu güzel anime sizin için en doğru tercih.

Bu antoloji ayrıca Karuta adlı kart oyununun da ortaya çıkmasını sağlamıştır. Japon soyluları eskiden deniz kabuklarıyla kai-awase adını verdikleri bir oyun oynuyordu. Bu oyunda içine resim çizdikleri deniz kabuklarını ters çevirirek, birbiriyle eş resmi içeren deniz kabuklarını bulmaya çalışıyorlardı. 16. yy’da Portekizli denizcilerin carta adını verdikleri kart oyunlarını Japon halkıyla tanıştırmaları sonucu kai-awase oyunu, e-awase’ye dönüştü. e-ewasede ilk önceleri ressamlar elleriyle bu kartların üzerindeki illüstrasyonları oluşturuyordu. Daha sonra bu yerini tahta bloklarla yapılan resim baskılarına bıraktı. Daha sonra bu resimli kartlar Hyakuninisshu antolojisiyle buluştu ve nihayet günümüz karuta oyun destesi ortaya çıktı. O dönemlerde ince işçilik isteyen bu oyun destesine sahip olmak, ayrıcalıklı bir sınıfa sahip olduğunuzun bir göstergesiydi. Günümüzde de 1,100,000 Yen’e varan (Yaklaşık 25.000) antika karuta desteleri vardır.

Karuta oyununda amaç; okuyucu tarafından okunan şiirleri duyan oyuncunun önündeki ilgili karta dokunarak bu kartı bölgesinden temizlemesi ve bu sayede bölgesinde bulunan kartları bitiren ilk kişi olmasıdır . Oyun 2 kişi arasında, bir okuyucu (dokushu) eşliğinde oynanır. Dokushu A sınıfı bir karuta oyuncusu olmalıdır. Karuta oyunu 200 kartla oynanır. (7.4 cm-5.2 cm ölçülerinde) Kartlar 2 çeşide ayrılır:

Yomifuda: Okuyucunun önünde bulunan 100 adet okuma kartıdır. Şiirin 5 dizesinin tamamını, şairinin adını ve illüstrasyonunu içerir.

Torifuda: Oyuncuların önlerinde bulunan 100 adet oyun kartlarıdır. Yalnızca şiirin son iki dizesini içerir.

Oyuna başlamadan önce rastgele seçilen 50 torifuda kartı oyunculara 25-25 dağıtılır. Her oyuncuya bu 25 kartı önüne dizip, yerlerini ezberlemesi için 15 dakika verilir. Her oyuncu kendi stratejine uygun bir sistematik oluşturarak bu kartları önüne dizer ama aşırı kolay bir dizilimin karşı taraf için de kartları bir yem haline getirilebileceği de unutulmamalıdır. Oyuncular kartları kendi bölgelerine 3 sıra halinde dizer. Oyuncuların kendi bölgeleri 87 cm genişliğinde ve rakibinin bölgesinden 3 cm uzaklıkta olmalıdır.

Oyun okuyucunun açılış şiiri (joka) olan Naniwa Bay isimli şiirin okuması ile başlar. Bu şiir Hyakunin İsshuu antolojisinde yer alan 100 şiirden biri değildir. Şiirin şairi 3. yyda Baekje’de yaşadığı söylenen Wani adlı bir öğrenci tarafından yazılmıştır. Wani bu şiiri 3 yıl hükümdarsız geçen dönemin ardından imparator Nintoku’nun tahta çıkışını kutlamak ve ona görevinde başarılar dilemek amacıyla yazılmıştır. Bunu yaparken de Wani kıvrak zekasını konuşturarak 3 yıllık karmaşık, belirsiz evreden sonra gelen imparatoru, soğuk kış ayından sonra gelen bahara benzetmiş, ilkbahar ayında açan sakura çiçeklerini bu yeniden doğuşun simgesi haline getirmiştir. Heian döneminde bu şiir, şiirle ilgilenenlerin öğrendiği ilk şiirdi. Şiirin Japoncası ve anlamı şöyledir:

難波津に咲くやこの花冬ごもり今を春べと咲くやこの花

Naniwa zu ni / Sakuya Kono Hana / Fuyu Gomori / İma wo haru be to / Sakuya kono hana

Naniwa Körfezi’nde / Goncalar çiçek açıyor. / Kış uykusunun ardından / Şimdi bahar geliyor ve / Tomurcuklar çiçeğe dönüşüyor.

Daha sonra oyun başlar. Okuyucu teker teker yomifuda kartlarını okumaya başlar ve oyuncular da önlerindeki bu okunan  torifuda kartlarına rakiplerinden önce dokunarak almaya çalışır. Okuyucuda 100 yomifuda kartının tamamı olduğu için oynanmayan geriye kalan 50 yomifuda kartı kara-fuda (ölü kart) olarak adlandırılır.

Eğer oyuncu, rakibinin bölgesinden bir kart alırsa kendi bölgesindeki bir kartı karşı tarafa gönderir. (okuri-fuda) Oyuncular genellikle okunduğunda kolayca dokunabilmeleri için rakibinin bölgesine en hakim oldukları kartları gönderirler. Karutada oyuncunun bölgesi ji-jin, rakibin bölgesi ise teki-jin olarak adlandırılır. Eğer kendi bölgenizde yanlış bir karta dokunursanız, (otetsuki) bu faul sonucu rakibinizin bölgesinden bir kart sizin bölgenize gelir. (okuri-fuda) Eğer rakibinizin bölgesinde yanlış bir karta dokunursanız faul olmaz. Eğer hem kendi bölgenizde yanlış karta dokunursanız, hem de rakibiniz sizin bölgenizde doğru kartı kaparsa bu duble hata (daburu, dabu) olur ve rakibiniz size 2 kart gönderir.

Unmei-sen (Talih Oyunu):  Eğer her iki oyuncunun da bölgesinde bir kart kalırsa bu iş biraz şansa kalır. Çünkü hangi tarafın kartı ilk okursa o taraf kazanır. Bu yüzden oyuncular eliyle hemen ilk sesi duyduğu gibi kendi kartını korumaya çalışır ama kendinizin şanssız olduğunu düşünüp, rakip oyuncunun kartının ilk okunacağını düşünüp, rakip oyuncunun kartına saldırmaya dair bir kumar da oynayabilirsiniz. Bu tamamen oyuncunun o anki seçimine kalmıştır.

Genpei-sen (Genpei Oyunu): Adını 1180-1185 yılları arasında gerçekleşen Genpei Savaşı’ndan alan bu taktik 5 kişilik takımlar halinde oynanan karuta oyununda uygulanır. Eğer takımdaki 5 oyuncudan biri oyunu kazanmış ve diğer 4 oyuncunun oyununda teke-tek kart kalmışsa (unmei-san) oyunculardan 2’si kendi kartını rakibe gönderir, diğer ikisi de kendi kartını kendi bölgesinde tutar. Okuyucunun sesini duyduğu an 4’ü de kendi kartına dokunur. Zaten bir kişi kazandığı için 3-2 kazanmak için 2 galibiyete ihtiyaçları vardır ve okunan kart ister kendi bölgelerinden ister karşı bölgelerinden olsun 2 galibiyeti garantilemiş olurlar. Gerçekleşmesi zor bir çok şarta bağlandığı için çok nadir karşılaşılan bir durumdur.

Karutada kartlar aynı zamanda içerdikleri şiirlerin ilk hecelerinin başka şiirlerle ortak olup olmamasına göre de sınıflandırılırlar. 6 adet şiirin ilk hecesi diğer şiirlerden farklıdır. Bu kartlara tek heceli kartlar denir. Bu kartları tanımak için ilk heceyi dinlemek yeterlidir. Japonlar bu kartları kolaylıkla ezberleyebilmek için ilk hecelerini birleştirip bir tekerleme yapmış: Mu-Su-Me-Fu-Sa-Ho-Se!  ( Kızlar demeti kurulayın!) Geri kalan kartlar ise Toma-fuda yani benzer kartlardır. Bu kartları belirleyebilmek için eğer ilk hecesi başka şiirle ortaksa 2. heceyi, eğer 2 hecesi başka şiirle ortaksa 3. heceyi dinlemek gerekir.

1904 yılında Tokyo Karuta Örgütü yukarıda kurallarına değinilen  Ogura Hyakunin Isshu Uta-Garuta tipi karutayı kyogi karuta (rekabetçi karuta) adı altında resmi spor haline getirmiştir. Karutada oyuncular deneyim ve becerilerine göre 5 rütbeye ayrılırlar: A, B, C, D, ve E sınıfı. E sınıfı başlangıç seviyesidir. A sınıfı ise en yüksek sınıftır, A sınıfı olabilmek için en az bir turnuvada şampiyon olmak gerekir. Japonya’da en iyi kadın oyuncu queen (kraliçe), en iyi erkek oyuncu ise master (usta) unvanını alır. Her yıl Ocak ayının yılbaşı tatilinden sonraki ilk hafta sonu Oumi Jinguu Tapınağı’nda Ulusal Karuta Şampiyonası’nın finali oynanır. Bu geçen yılın queen ve masterı ile bu yılın finalistleri arasındaki ünvan maçıdır ve televizyonlardan canlı yayınlanır. Oumi Jinguu Tapınağı Japonya’nın 38. imparatoru Tenji’ye (626-671) ithafen 1940 yılında inşa edilmiştir. İmparator Tenji, Ogura Hyakunin İsshuu antolojisinin ilk şiirinin şairidir. Gördüğünüz gibi antolojinin şairleri arasında imparatordan, genarallere çok geniş bir yelpaze var ve turnuvanın finalini oynamak için İmparator Tenji’nin evinden daha özel bir yer düşünülemezdi. Tapınak günümüzde bir sürü festivalin düzenlendiği, aynı zamanda müze olarak kullanılan bir turizm ve doğa harikası ve Japonların milli hazinesidir.

Karutanın bunun dışında bir çok çeşidi daha bulunmaktadır:

İroha Karuta: Genellikle çocukların 48 hecelik hiragana alfabesini ezberlemesine yardımcı olmak amacıyla oynatılır. 48 torifuda kartının her birinde bir hece, o heceyle başlayan bir kelime ve resmi, 48 yomifuda kartında ise bu kelimeyi içeren bir cümle yer alır. Ne var ki Japonlarda  ん (n) hecesiyle başlayan kelime bulunmadığı için 48. kart başkent anlamına gelen kyo (京) kanjisini içerir. (Japonya’nın eskiden başkenti Kyoto şehriydi.)

Obake Karuta: Edo Dönemi’nde ortaya çıkan bu oyun 1910-20’lerde  popüler hale gelmiştir. Hiragana alfabesindeki 48 heceye karşılık gelen kartlarla oynanan bu oyunun iroha karutadan farkı her kartta japon kültüründe yer etmiş canavarların (bakemono) resimlerinin yer almasıdır.

Özellikle Chihayafuru izleyenlerin takıntılı olduğu bir konu vardır: KARUTA BİR KART OYUNU DEĞİL, SPORDUR. Çok doğru bir ifade. Karuta bir kart oyunundan çok daha fazlasıdır. Bir turnuvada yarışan karuta oyuncusu aynı gün içinde eğer finale kadar çıkmayı başarırsa 5 maçta yarışır. Her maç için ayrı ayrı 15 dakika kartların yerini ezberlemek ve başka maçta eski dizilimi unutup, yeni dizilime odaklanmak zorundadır. Her maçın 30 dakika ile 2 saat arasında sürebileceğini var sayarsak bu kadar uzun saatler boyunca oturup, eğilerek durmak iyi bir vücut dengesini gerektirir. Karuta oyuncuları çok hızlı reflekslere sahip olmalıdır. İşte hafızanızın, vücut kondisyonunuzun, mentalitenizin , fiziksel ve zihinsel çevikliğinizin sınandığı bu oyun bir spordan bile daha fazlasıdır. Karuta kültürün, edebiyatın, sanatın, zarafetin, gelenekselliğin sporla birleştiği dünyada eşi benzeri olmayan bir oyundur. Düşünün ki bir oyun bir milletin daha 9. yüzyılda yazılmış şiirlerinin günümüzde onlarca nesil sonra bile hala bilinmesine önayak oluyor. Sanırım burada bizim toplumumuzun da geleneklerine sahip çıkma ve bağlılık konusunda Japonlardan alması gereken epey bir ders var. karutanın geleneksel Japon kıyafetleri kimono ve hakama ile oynandığını hatırlatmakta da fayda var. Keşke ülkemizde de bir çok iyi şairle dolu zengin edebiyatımızda edebiyatçılarımız, akademisyenlerimiz böyle bir derleme oluştursalar ve yeni nesillerimiz de bu kültürümüzle tanışabilse. Bunun olmasını bekleyene kadar siz de evde 2 deste iskambil kağıdıyla ya da kağıtların üstüne sevdiğiniz şiirleri yazarak bu oyunu oynamaya çalışabilirsiniz.

Karutaya değinmişken Chihayafuru‘dan bahsetmeden de olmaz. Suetsugu Yuki tarafından 2007 yılında başlatılan josei türündeki bu manga 2011 Kodansha Ödülü ve 2009 Taisho Ödülü’ne layık görülmüştür. Şu ana kadar 10 milyonu aşkın kopyası satılan manga, 2011 ve 2013 yılında yayınlanan 25’şer bölümlük 2 sezon animesiyle birlikte Japon gençleri arasında karuta sporuna duyulan ilginin artmasına büyük bir katkı sağlamıştır.

Seri karuta sporuna gönül vermiş 3 gencin hikayesini anlatmaktadır. Ana karakter Ayase Chihaya (Seto Asami) orta okulda sınıflarına yeni gelen öğrenci Arata Wataya (Hosoya Yoshimasa)  sayesinde karutanın büyüleyici dünyasıyla tanışır. Arata’nın dedesi eski bir karuta ustasıdır ve Arata karuta oynamakta çok iyidir. Daha sonra Chihaya’nın hep didiştiği zengin, derslerinde başarılı, arkadaşı Mashima Taichi (Mamoru Miyano) bu ikiliyi kıskanır ve onların aralarına katılır. 3’lü haline gelen bu ekip birlikte evlerinin yakınındaki bir karuta kursuna yazılır ve turnuvalara katılmaya başlar. Aldıkları ilk zafer Arata’nın taşınacağını söylemesiyle bulutlanır. Arata Chihaya için çok değerlidir, çünkü onu hayatta ilk defa başkalarından daha iyi olabileceği bir şeyle karutayla tanıştırmıştır, Chihaya’nın belirsiz hayatında ona bir hedef vermiştir. Chihaya, tutkuyla bağlandığı karuta oyununda çok iyi bir oyuncu olan Arata’ya derin bir saygı ve hayranlık duymaktadır. Liseye geçen Chihaya’nın artık aklında tek bir hedef vardır. Arata’yla birbirine verdiği sözü tutarak Japonya’nın bayanlarda en iyi oyuncusu olmak ve Arata geri döndüğünde 3’ünün yine birlikte eski günlerde olduğu gibi karuta oynamaya devam etmesini sağlamak. Bunu gerçekleştirmek için Chihaya okulda bir karuta klübü açmaya karar verir ama ne yazık ki kimse karutayla ilgilenmemektedir. Onunla aynı liseyi kazanmış olan Taichi’den bu konuda yardım ister. Taichi aslında böyle işlerle hiç uğraşmak istemese de Chihaya’nın ısrarlarına dayanamaz ve ona karuta klübünü kurma konusunda yardım etmeyi kabul eder. Taichi aslında Chihaya’dan hoşlanmaktadır ve artık çocukluğundaki şımarık, kıskanç halinden eser kalmamıştır. Artık aklı başında, olgun bir kişiliğe sahiptir ama ne yazık ki karuta delisi, aklı bir karış havada Chihaya yaptığı onca fedakarlığa rağmen Taichi’nin ona duyduğu aşkın bir türlü farkına varmamaktadır. Chihaya ve Taichi’nin bitmek tükenmek bilmeyen çabaları sonucunda klübü açmak için 3 üye daha ikna edilir ve klüp açılır. Şimdi sıradaki hedef turnuvalarda başarılar elde edip, Japonya’nın en iyileri arasına girmektir.

Chihayafuru romantizmin ve sporun harmanlandığı çok kaliteli bir anime. Serideki aşk üçgeni ve spor animelerinin kendine has heyecanlı, sürükleyici, adrenalin dolu atmosferi çok iyi bir şekilde dengelenmiş. Klüpteki üyeler arasındaki dostluk ve samimiyet, devamlı birbirlerine destek olma durumları ve hiç dinmeyen azimleri içinizi ısıtan cinsten. Belli bir süre sonra sanki hepsi ailenizden birileriymiş gibi hissediyorsunuz, bu yüzden seri çok başarılı bir slice of life animesi örneği. Komedi, dram, heyecan hepsi ustalıkla harmanlanmış. Çizimleri de bir o kadar mükemmel. Ağırlıklı olarak pastel, yumuşak tonlar kullanılmış.

Son olarak yazıyı sonlandırırken oyunun ne kadar hızlı oynandığına dair bir fikir sahibi olmak adına resmi bir karuta maçının videosunu paylaşıyorum ki ben Chihayafuru’yu izlerken abarttıklarını gerçekten bu kadar hızlı oynanamayacağını düşünmüştüm: (Not: Videoda 16.47’de yazıda yer verdiğim 17. kart Chihayafuru okunuyor.)